در روزهای اخیر، خبر طرح مسکن اقتصادی یا مسکن ۲۵ متری از سوی رئیس اتحادیه تعاونی‌های عمرانی شهر تهران منتشر شد. طرح مسکن اقتصادی برای تسهیل سکونت زوج‌های جوان از سوی این اتحادیه ارائه شد. بعد از انتشار اولیه‌ی خبر، بسیاری از افراد دانشگاهی، نهادهای رسمی و … نسبت به آن واکنش نشان دادند. اما مرور اجمالی طرح بر مبنای اطلاعات اندک منتشرشده از سوی اتحادیه می‌تواند واقعیت‌هایی در مورد شکل‌یافتن نگاهی جدید به مسکن را آشکار کند.
با بررسی طرح مسکن اقتصادی در سایت اتحادیه تعاونی‌های عمرانی شهر تهران متوجه خواهید شد که این طرح در بهترین حالت به منظور بهینه‌سازی متغییرهای اقتصادی مسکن جوانان است. (در عنوان طرح نیز ذکر شده است)
غلبه رویکرد و نگاه اقتصادی در حوزه تامین مسکن و تبیین موضوع سکونت بر مبنای مقرون به‌صرفه‌سازی اقتصادی و عدم توجه به کارکردهای اجتماعی مسکن در ادبیات علمی شهرسازی اشاره به کالایی‌سازی مسکن دارد. از سوی دیگر در بسیاری از طرح‌های حمایتی دولت در ارتباط با تولید مسکن رویکرد کالایی‌سازی مسکن کم یا بیش دیده می‌شود. اما طرح مسکن اقتصادی از جهت‌های گوناگون موید نگاه فراکالایی‌سازی مسکن است. ارائه چنین طرحی بیانگر فرارسیدن زمان فراکالایی‌سازی مسکن در ایران است. این نگاه خطرناک می‌تواند به عنوان الگو در بسیاری از شهرهای ایران مورد استفاده قرار گیرد.
پیتر مارکوزه [۱] فراکالایی‌سازی مسکن را امتداد کالایی‌سازی مسکن می‌داند. در نگاه کالایی‌سازی مسکن، کارکرد و عملکرد مسکن در درجه دوم توجه است و تمامی ظرفیت‌های مسکن به روش‌های انباشت اقتصادی معطوف می‌شود. زمینه‌‌ی فراکالایی‌سازی مسکن در ایران با طرح مسکن اقتصادی آشکار شده است و با عبور از رویه‌های معمول کالایی‌سازی مسکن امکان دارد روندی فراگیر برای شهرهای ایران شود. مارکوزه در فراکالایی‌سازی مسکن به سه عامل خاص و درهم‌تنیده و تقویت‌کننده یکدیگر اشاره دارد که بر مبنای طرح اقتصادی مسکن بررسی شده است.
مقررات زدایی ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نحوه اطلاع‌رسانی طرح مسکن اقتصادی به گونه‌ای بود که تمامی نهادهای رسمی مرتبط با مسکن مخالفت‌های جدی خود را با ساخت و اجرایی‌شدن این طرح اعلام کردند. اما رئیس اتحادیه اذعان داشتند که از سوی دولت برای اجرایی‌شدن طرح موافقت اولیه صورت گرفته و حتی در خبری اعلام کردند که مجوز مسکن ۲۵ متری تحت عنوان هتل آپارتمان صادر شده است ولی در جایی دیگر بیان می‌کنند که این مسکن برای صاحب‌خانه شدن جوانان است!!! فارغ از این همه تناقض‌گویی، ظهور طرح مسکن اقتصادی نشان از تضعیف یک مبنای قانونی است. مارکوزه بیان می‌کند که تضعیف و یا لغو مقررات، هنجارها و قوانین حاکم بر مسکن در یک مورد یا چند مورد نشانه‌هایی از مقررات‌زدایی است. آنچه مسلم است مسکن ۲۵ متری با قوانین مصوب شهرداری مغایرت جدی دارد و این رویه که بی‌اعتنا به قوانین مصوب، طرح مسکن اقتصادی ارائه می‌شود و حتی در توضیح آن گفته شده است که این طرح حاصل ۲ سال کار علمی است اما هیچ‌گونه توجه‌ای به قوانین نشده است! در واقع روند ارائه‌ی چنین طرحی، امکان ظهور پی‌درپی طرح‌های گوناگون با عناوین متفاوت و مخالف با قوانین مصوب را فراهم می‌آورد. از سوی دیگر نهادهای تصمیم‌گیر و قانون‌گذار در مدیریت شهری را تضعیف می‌کند.
مالی‌سازی ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مالی سازی اصطلاحی عمومی است. برای توصیف قدرت و اهمیت‌یافتن بازیگرانی است که بواسطه‌ی خدمت‌رسانی، مبادله اقتصادی و ابزارهای مالی از فرایند ساخت مسکن به تولید سود می‌اندیشند. زیرساخت‌های فیزیکی و مسکن بستری فراهم می‌اورد تا افراد به دریافت وام برای تامین مالی مسکن روی آورند.
قیمت اعلام شده برای هر مترمربع از طرح اقتصادی مسکن معادل ۲۵ میلیون تومان است. با محاسبه‌ی ساده یک زوج جوان باید مبلغی بین ۶۵۰ تا ۷۰۰ میلیون تومان پرداخت کنند. حال اگر از بانک بالاترین میزان وام را دریافت کنند که در حال حاضر ۸۰۰ میلیون تومان است. بر اساس میزان سود وام باید ماهیانه ۱۲ میلیون تومان پرداخت کنند. (با توجه به اینکه رئیس اتحادیه تعاونی‌های عمرانی شهر تهران اعلام کرده است که این طرح از طرح نهضت ملی مسکن جدا است. یک طرح موازی با طرح‌های مسکن است. بنابراین میزان سود وام در این طرح بر اساس سود ۲۳ درصد محاسبه می‌شود) از سوی دیگر اگر زوج جوان جزو دهک‌های درآمدی پایین هم باشند میزان هزینه‌ی خانوارشان چیزی حدود ۱۵-۲۰ میلیون تومان می‌شود. این زوج جوان باید فرصت‌های کاری خود را گسترده کنند تا بتوانند از عهده بدهی‌های خود برآیند. فرایند ذکر شده به این معنا است که مصرف کالای مسکن برای خانواده جوان از طریق بدهی امکان‌پذیر می‌شود. وام دیگر راهی نیست برای تسهیل تولید مسکن. وام به ابزاری برای سودآوری صرف در راستای تامین منافع اقتصادی گروهی خاص تبدیل می‌شود.
جهانی‌سازی (همگون‌سازی) ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
جهانی‌سازی (همگون‌سازی) مسکن در پی تقویت فرایند کالایی‌سازی مسکن است. مستغلات مسکونی ممکن است که در یک مکان و موقعیت مشخص قرار گرفته باشند. اما به طور فزاینده‌ای بر اساس شبکه‌های مختلف اقتصادی دچار تحول می‌شوند. به عنوان مثال سال‌هاست که در ایران بالا و پایین شدن قیمت دلار بر کم و زیاد شدن قیمت مسکن (چه اجاره یا چه خرید و فروش) تاثیرگذار است. همین امر نیز در طرح اقتصادی مسکن مشهود است. در طرح اقتصادی مسکن هزینه‌ی تمام شده هر متر مربع ۲۵ میلیون تومان اعلام شده که اگر هزینه تمام شده جدای از هزینه اقلام در نظر گرفته شود، شاید به رقم ۱۵-۲۰ میلیون تومان برسیم که در نسبت به رقم‌های معمول برای ساخت مسکن بالا است. بر مبنای چه میزان تورم اقتصادی به این ارقام رسیده شده است؟ رقم اعلامی آیا بر اساس پیش‌بینی‌های اقتصادی حاصل از منافع بازارهای دیگر بوده است؟
توجه طرح اقتصادی مسکن به بازارهای اقتصادی بر مبنای افزایش دلار و واکنش نسبت به آن و همگام با کاهش و افزایش دلار پیش‌رفتن می‌تواند دلالتی بر همگون‌سازی اقتصادی باشد.
نتیجه‌گیری: درنهایت، مشکلی که رویکرد فراکالایی‌سازی مسکن به آن دامن خواهد زد، تقلیل امر سکونت به آورده‌ی اقتصادی خانوار و آن هم همراه با سودآوری بیشتر می‌تواند امنیت اجتماعی افراد را دچار اختلال کند. زوج جوان باید ساعت‌های کاری خود را افزایش دهند تا بتوانند بدهی وام مسکن خود را پرداخت کنند و زمان کمتری برای بهره‌مندی از بودن در کنار هم داشته باشند. نگاه تک بعدی به زندگی و توجه به بعد اقتصادی زندگی و نادیده گرفتن جنبه‌های اجتماعی سبب می‌شود تا پیامد‌ها و نابرابرهای اجتماعی به اسیب‌های بنیادین و جدی‌تری در زندگی تبدیل شود. بنابراین شکل‌گیری چنین روندی و الگو شدن شهر تهران برای شهرهای دیگر می‌تواند به سودجویی و منفعت اقتصادی گروه‌های خاص در شهرهای دیگر ختم شود. رویکردی که نه تنها پیامدهای اجتماعی را نادیده می‌گیرد بلکه به ایجاد بحران اجتماعی دامن می‌زند و صرفا یک نگاه تک بعدی (اقتصاد مبنی بر سود) بر مسکن حاکم می‌کند.
کالایی‌سازی مسکن به معنای توجه به سودآوری اقتصادی مسکن است و ابعاد دیگر مسکن که به عنوان یکی از ضرورت‌ها زندگی، یعنی چیزی که سرپناه، حمایت، خلوت، فضایی برای فعالیت‌های شخصی و خانوادگی، فراهم می‌آورد، توجه‌ی لازم نشود. کالایی‌سازی به معنای در نظرگرفتن ارزش مبادله‌ای یک کالا و و نادیده‌انگاشتن ارزش مصرفی آن است و در نتیجه می‌توان آن را برای سود مبادله کرد به طوری‌که مردم می‌توانند از فروش، مدیریت و تأمین مالی آن پول دربیاورند. رکن‌محوری‌شدن نگاه اقتصادی و سایه‌انداختن آن بر تمامی شئون زندگی زمانی محقق می‌شود که نگاه فراکالایی به مسکن قدرت بگیرد. فراکالایی‌سازی مسکن بر مبنای سه عامل شکل می‌گیرد که بر همین اساس به تحلیل و بررسی طرح اقتصادی مسکن (مسکن ۲۵ متری) پرداخته شده است.
کالایی‌شدن در معنای عام به فرایند غلبه ارزش اقتصادی محصول بر سایر کاربردهای آن اطلاق می‌شود. هر محصولی می‌تواند به واسطه‌ی دو وجه‌اش کالا در نظر گرفته شود. محصول از یک سو کالایی است برای استفاده‌کردن و از سوی دیگر، دارای ارزش اقتصادی است. کالایی‌سازی مسکن به این معناست که کارکرد مسکن به عنوان کالایی جهت خرید و فروش، بر عملکردِ آن به عنوان مکانِ زندگی سبقت بگیرد. بنابراین نقش مسکن به عنوان کالایی برای سرمایه‌گذاری، سایر کارکردهایش از جمله سرپناه، خلوت، فضایی برای فعالیت‌های فردی و جمعی، نقش فرهنگی و … را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. اما مسئله می‌تواند شدت بیشتری پیدا کند که در این حالت با تسلط ارزش اقتصادی بر سایر ارزش‌های مسکن، شاهد فرایند فراکالایی‌سازی مسکن هستیم فراکالایی‌سازی مسکن امتداد کالایی‌شدن مسکن است که بر مبنای سه عامل (مقررات زدایی، مالی‌سازی، جهانی‌سازی) شکل می‌گیرد در این مقاله سعی شده است که بر اساس رویکرد فراکالایی‌مسکن به تحلیل و بررسی طرح اقتصادی مسکن (مسکن ۲۵ متری) پرداخته شود.
مسكن كالايي ناهمگن است يعني از نظر اندازه، مكان و امكانات متفاوت است و به راحتي نمي‌توان آنها را جايگزين يكديگر كرد. تقلیل ابعاد متفاوت مسکن به یک بعد اقتصادی منجر به بروز پیامدهای بعدی می‌شود. اولویت به کارکرد اقتصادی مسکن سبب می‌شود که کارکردهای دیگر مسکن مورد توجه قرار نگیرد و این نگاه آنچنان غالب می‌شود که مسکن به کالایی با انتفاع اقتصادی در یک بازه‌زمانی کوتاه برای گروهی خاص تبدیل شود.
[۱] پیتر مارکوزه: استاد دانشگاه کلمبیا در رشته برنامه‌ریزی شهری. فارغ‌التحصیل مطالعات شهری از دانشگاه ییل و دارای درجه دکتری در رشته برنامه‌ریزی منطقه‌ای و شهری از دانشگاه برکلی است. پیتر مارکوزه با همکاری دیوید مادن با انتشار کتاب (در دفاع از مسکن) به توضیح رویکرد فراکالایی‌سازی مسکن پرداخته است.
محمدامین اسکوری ۱۴۰۲.۰۶.۲۹
ثبت دیدگاه